Vijf vragen over 25 jaar Tiananmenplein

Oh ja, de studentenopstand op het Plein van de Hemelse Vrede!

Twee keer fout. Het was veel groter dan een demonstratie van studenten alleen en veel gebeurtenissen vinden plaats in de rest van de hoofdstad en zelfs in andere Chinese steden. Maar toevallig is de wereldpers aanwezig in Beijing voor een staatsbezoek van Mikael Gorbatsjov. De Chinese overheid heeft ze allemaal in het Beijing Hotel ondergebracht, vlakbij het Tiananmenplein. Daarom kennen we vooral de beelden van wat er op het plein gebeurt.

Het begon allemaal op 15 april 1989 met de dood van Hu Yaobang. Van 1982 tot 1987 was hij secretaris-generaal van de communistische partij. Hu streeft economische en politieke hervormingen na. Hij wordt de lieveling van studenten als hij toestaat dat zij in 1987 demonstreren voor meer burgerrechten.

Communisten van de oude stempel vinden al die hervormingen maar niks. Zijn politieke tegenstanders vrezen dat de sociale onrust op enig moment oncontroleerbaar zal worden en het eenpartijsysteem zal aantasten en dwingen hem daarom af te treden. Als hij twee jaar later op 73-jarige leeftijd overlijdt, trekken duizenden studenten van Beijings universiteiten naar het Tiananmenplein om hem te gedenken.

China’s leiders zijn ongemakkelijk met dat rouwbeklag. Dat wordt niet beter als er steeds meer studenten naar het plein komen en sommigen van hen nieuwe oproepen doen tot politieke hervormingen.

Als er op 22 april in de Grote Hal van het Volk een officiële herdenkingsbijeenkomst wordt georganiseerd, komen er 50.000 studenten naar het plein. Ze bieden een petitie aan waarin ze eisen dat Hu een staatsbegrafenis zal krijgen om hem te eren voor zijn verdiensten.

De politieke top voelt daar niets voor. Met een groots eerbetoon zullen ze het signaal afgeven dat de man die ze dwongen af te treden gelijk had. Ze willen de zaak ook niet laten escaleren en ze besluiten de beslissing op te schorten.

Dit heeft niet het gewenste effect. De demonstraties duren voort en ook burgers beginnen zich aan te sluiten. Er wordt muziek gemaakt, lezingen gehouden en de bewoners van Beijing komen voedsel brengen zodat de demonstranten op het plein kunnen blijven.

 

Waar gaat het mis?

China’s politieke top is volkomen verrast over de omvang en hardnekkigheid van de demonstraties. We weten niet precies wat er achter de schermen is gebeurd, maar er is verdeeldheid tussen conservatieve en hervormingsgezinde communisten.

Hoe langer de leiders twijfelen, hoe groter het protest wordt en hoe beslister de demonstranten. Oproepen om naar huis te gaan worden in de wind geslagen. Politici die hun gezicht op het plein laten zien worden uitgejouwd. Er wordt wel onderhandeld met studentenleiders, maar onduidelijk is wat hun mandaat is en ook hun eisen wisselen.

Op 25 april verschijnt een artikel in het Volksdagblad waarin de demonstranten ervan worden beschuldigd dat ze de communistische partij omver willen werpen. Het artikel is bedoeld om een signaal af te geven dat het geduld van de leiders op is. Ze trekken een streep in het zand.

Ook dit heeft niet het gewenste effect. De demonstranten zijn woedend, omdat ze alleen hervormingen binnen het systeem hebben geëist. De mensenmassa op het plein blijft groeien; volgens sommige schattingen zijn er minstens een half miljoen demonstranten. Voor de communistische leiders is er nu echter geen weg meer terug. Als ook in andere Chinese steden demonstraties worden gehouden, wordt op 20 mei de staat van beleg afgekondigd.

Als er oproerpolitie naar Beijing wordt gestuurd, gebeurt er iets onverwachts. Honderdduizenden bewoners voorkomen dagenlang dat de ordetroepen het Tiananmenplein kunnen bereiken. De troepen moeten zich terugtrekken.

Dat is het moment dat de leiders besluiten om koste wat het kost een einde aan de opstand te maken. In hun ogen wordt het gezag uitgedaagd en is totale anarchie dichtbij. Ze geven het Volksbevrijdingsleger de opdracht om in de nacht van 3 op 4 juni het Tiananmenplein te ontruimen.

 

Weten we wat er die dag precies is gebeurd?

Nee, een groot deel van de gebeurtenissen vindt plaats op de toegangswegen van Beijing, buiten het zicht van de camera’s. Burgers zijn totaal verrast als ze tegenover de wapens komen te staan die voor het slagveld zijn bedoeld. Het is de soldaten menens, ze laten zich op weg naar het centrum door niemand tegenhouden.

Ze trekken op naar het Tiananmenplein en sluiten de studenten die dan nog niet zijn gevlucht in en stellen hen een ultimatum: of vrijwillig vertrekken of ze zullen worden ontruimd. De studenten vrezen –terecht- voor hun leven en besluiten te gaan.

Uit foto’s en ooggetuigenverslagen valt op te maken dat er die dag veel slachtoffers zijn gevallen. De schattingen over het aantal doden loopt uiteen van enkele honderden tot 3.000. Het aantal gewonden is nog veel groter.

Op 5 juni komen opnieuw mensen naar het plein. Woedende demonstranten, maar ook inwoners van de stad die een familielid missen en ouders van studenten die willen weten wat er met hun zoon of dochter is gebeurd. Het leger schiet met scherp op iedereen die het plein wil betreden. Net zolang totdat de rust terugkeert.

 

Weten we wat er met de demonstranten is gebeurd?

In die dagen en daarna worden duizenden mensen gearresteerd. Een onbekend aantal krijgt de doodstraf of levenslang. Het gaat om demonstranten die geweld hebben gebruikt. Maar ook met de studenten, die geweldloos hebben gedemonstreerd, zijn de autoriteiten niet klaar. Ze worden opgespoord en tot gevangenisstraffen veroordeeld.

De meeste gevangenen zijn inmiddels vrij; hun straf zit er op of hun straf is wegens goed gedrag verkort. Er zit nog minstens één man vast: Miao Deshun. Deze voormalige fabrieksarbeider weigert tijdens zijn straf arbeid te verrichten. Daarom is zijn straf zelfs verlengd.

Veel studentenleiders hebben China ontvlucht. Hoe ze dat is gelukt is een goed bewaard geheim. Zelfs 25 jaar na dato weten we slechts dat er een succesvolle vluchtroute is opgezet, waarbij triades de voortvluchtigen naar Hong Kong hebben gebracht. Operation Yellowbird is een bijzondere gelegenheidssamenwerking geweest tussen smokkelbendes, mensenrechtenorganisaties en waarschijnlijk ook de Engelse regering.

En dan hebben we natuurlijk nog de Tankman. De man met zijn boodschappentassen die in zijn eentje een kolonne tanks tegenhoudt groeit uit tot het icoon van de opstand. Waarschijnlijk leeft hij nog en houdt zich heel stil.

 

Zijn de gevolgen van de opstand vandaag de dag nog voelbaar?

Oh ja. China is in juni 1989 op de rand van een omwenteling geweest. De Chinese leiders doen er alles aan om een herhaling te voorkomen. Ze geven toe dat er in die dagen grote demonstraties zijn geweest en dat bij rellen doden zijn gevallen.

Maar de ware omvang van de gebeurtenissen zijn zorgvuldig weggepoetst. Op het Chinese internet is niets te vinden over de opstand. De meeste Chinezen hebben de foto van Tankman nog nooit gezien. Het is een taboe-onderwerp.

Betrokkenen van toen worden nog steeds gevolgd door de veiligheidsdienst en krijgen huisarrest als de herdenkingsdatum nadert. Activisten die oproepen om de opstand te herdenken zijn gedetineerd. Dezer dagen wemelt het van de politie en veiligheidsmensen rond Tiananmenplein. Iedereen die maar een A4’tje in de lucht dreigt te steken wordt aangehouden. Buitenlandse journalisten is te verstaan gegeven dat ze de komende week beter niet naar het plein kunnen gaan.

Het is voor de politieke leiding ook moeilijk om toe te geven dat er toen meedogenloos is ingegrepen. De communistische partij zegt immers dat China het beste af is met één partij. Dat valt moeilijk te rijmen met het bloedig neerslaan van een grote opstand.

Er is momenteel geen sprake van een brede roep om politieke hervormingen in China. Mensen die daar anders over denken, kunnen zich moeilijk organiseren. Ze worden tegengewerkt en soms gedetineerd. De censuur zorgt ervoor dat het grote publiek niets over hun agenda te weten komt.

Veel gewone Chinezen vinden het belangrijker dat hun levensomstandigheden verbeteren. En daar zorgt de communistische partij voor. De meeste mensen zijn politiek apathisch: ze bemoeien zich niet met de politiek in hun land, omdat ze het gevoel hebben dat ze toch niets aan de bestaande situatie kunnen veranderen.

 

Soms zeggen beelden meer dan duizend woorden. Een goede documentaire over de gebeurtenissen van 4 juni is online te bekijken op de site van de Amerikaanse publieke omroep PBS.

Wie dan nog niet genoeg heeft kan het interview terugluisteren dat ik zaterdag over dit onderwerp gaf bij de Tros Nieuwsshow.

vrijdag 30 mei 2014