Q&A: Jacco Versluis over China's invloed en Nederlandse zelfcensuur
Op zondagavond 6 januari wordt de tv-documentaire Xi, Xi wat jij niet ziet uitgezonden. Hoe komt zo'n programma tot stand en hoe zit het met de Chinese soft power in Nederland, vraag ik aan tv-maker Jacco Versluis in een mail-Q&A.
Het eerste deel van de uitzending gaat over persvrijheid op het Chinese vasteland en in Hong Kong. Heb je bij veel mensen aangeklopt die niet daarover in beeld wilden vertellen?
"Wij - ik maak deze uitzending niet alleen - hebben meerdere Nederlandse correspondenten in China benaderd. Zonder camera waren de meesten bereid ons bij te praten over hoe het is om daar als correspondent te moeten werken. Zoals te verwachten valt is dat geen sinecure. Telefoons worden vermoedelijk afgeluisterd, bronnen zijn bang om met je te praten. Maar we maken televisie, en dus heb ik de correspondenten gevraagd of zij hun verhaal ook bij ons op camera wilden doen. Het antwoord was zonder uitzondering: nee. Niet iedereen lichtte die weigering overigens toe, degenen die dat wel deden maakten dezelfde afweging: ik heb niets te winnen door bij jou in de uitzending te zitten - een uitzending waar ik bovendien geen controle over heb - en alles te verliezen, namelijk - in het ultieme geval - een verblijfsvergunning om hier m'n werk te kunnen doen.
Een andere groep die zo mogelijk nog lastiger te benaderen is, zijn de zogenoemde nieuwsassistenten. Dat zijn Chinese journalisten / producers die correspondenten helpen bij het vinden en maken van verhalen. Daar zijn er naar schatting honderden van. Ik heb er twee of drie in China weten te traceren en kunnen spreken, maar een interview was uitgesloten. Uiteindelijk hebben we een oud-nieuwsassistent geinterviewd. Die heb ik de link van de uitzending gestuurd toen ie af was. Ik kreeg een mail terug met het dringende verzoek het interview te verwijderen. De uitzending, zo oordeelde deze persoon, was te kritisch over de Chinese president Xi Jinping. Deze oud-nieuwsassistent leeft in China, en vreesde repercussies voor zichzelf en de familie. We hebben met pijn in het journalistieke hart, daarop besloten het interview uit de uitzending te verwijderen . Hetgeen, gezien het onderwerp, niet geheel van ironie gespeend is."
Het tweede deel gaat over de invloed van de Chinese overheid hier. We horen veel over dit onderwerp, meestal gevolgd door de waarschuwing dat we niet naïef moeten zijn. Maar concrete voorbeelden zijn schaars. Jij noemt er in de uitzending één; een lezing over persvrijheid in China op het Amsterdam Dance Event die wordt afgeblazen. Ben je tijdens je research op meer voorbeelden gestuit?
"Als we een voorbeeld hadden gevonden van aantoonbare, kwalijke beïnvloeding, dan had het zeker de uitzending gehaald. En daar zit, wat mij betreft, de crux. Beïnvloeding is er altijd. Van alle landen, door alle landen. De vraag is - in ieder geval voor mij als journalist - is het aantoonbaar? En zo ja - is er wat mis mee? Een voorbeeld: ik sprak een hoogleraar van een Nederlandse universiteit die samenwerkt met het Chinese ministerie van Onderwijs. Het was een vertrouwelijk gesprek dus ik moet het wat vaag houden. Feit is dat deze hoogleraar mij vertelde dat er binnen zijn vakgroep onvrede heerst over de samenwerking. Allerlei onderzoeksvoorstellen die door zijn universiteit worden gedaan, worden zonder uitzondering door "Beijing" afgeschoten. Maar stoppen met dit specifieke samenwerkingsproject wilde men niet. Onder meer omdat het de relatie met China zou kunnen schaden. Een land waarmee de universiteit in kwestie op allerlei niveau's en op allerlei manieren samenwerkt. In de tussentijd maakt China wel goede sier met de samenwerking met deze vooraanstaande Nederlandse universiteit. Zoals je ziet: het ligt genuanceerd. Want is het hier China dat grenzen stelt, of doet de universiteit in kwestie dat zelf? Is het überhaupt beïnvloeding, of gewoon een zakelijke afweging?"
Een veel voorkomend woord in de uitzending is zelfcensuur. Voor de mensen die in China wonen en werken is dat wellicht begrijpelijk. Maar voor mensen hier is dat anders. Je bent zelf onderzoeksjournalist, vind je dat we ons uit economische overwegingen te gemakkelijk voegen naar wat China graag ziet?
"Hier vraag je naar mijn privé-opvatting, maar die wil ik best geven. Volgens allerlei bronnen (Verenigde Naties, staten, NGO's, journalisten) sluit de Chinese overheid mensen op in zogenoemde "heropvoedingskampen". Hun misdrijf is hun etniciteit en / of geloofsovertuiging. Vroeger noemden we dat een Konzentrationslager, een concentratiekamp. Tegelijk nemen Nederlandse middelbare scholen rechtstreeks geld aan van de Chinese overheid. Om straks op 5 mei de vlag uit te hangen om met hun leerlingen onze vrijheid te vieren. Ik vind dat absurd.
Ik begrijp best dat je China niet kunt negeren. Maar het is al lang duidelijk dat de economische opkomst van China niet heeft geleid, en waarschijnlijk op korte termijn ook niet zal leiden, tot meer democratie. Maar een beetje discussie over de mensenrechtensituatie in China lijkt in Den Haag al gauw teveel gevraagd.
We zijn het normaal gaan vinden. Ach ja, China.. Misschien is dàt wel de grootste beinvloeding, één die al heeft plaats gevonden."
In de uitzending gaat het ook over de rol van Confucius Instituten. Stapt het instituut niet in een gat dat we zelf laten vallen? Er is een groeiende behoefte aan informatie over China, moeten scholen, maar bijvoorbeeld ook de media daar niet meer aandacht aan besteden?
"Er zijn zo'n 70 à 80 middelbare scholen in Nederland die Chinese taal en cultuur als vak aanbieden. Minder dan 20 werken er samen met een Confucius Instituut. De rest redt zich prima. Zoals de scholen die wèl samenwerken met een Confucius Instituut al Chinees in hun pakket hadden vòòr China aanklopte. Dus: over welk gat hebben we het hier?
Wat de media betreft: beetje laf antwoord wellicht, maar dat vind ik lastig te beoordelen. Door m'n research ben ik er wel meer over gaan lezen dan ik gewend was te doen. En dan valt juist op, hoeveel er wordt gepubliceerd. Wat ik wel zie is dat een land als de Verenigde Staten nog altijd 'dichterbij' is voor veel media. Lokaal nieuws uit Amerika (abortuskliniek brandt af, burgemeester aan de coke, etc.) haalt veel gemakkelijker de Nederlandse media dan soortgelijke verhalen uit China. Maar goed, Amerika ligt cultureel ook veel dichter bij ons dan China."
Medialogica, "Xi, Xi zie wat jij niet ziet" wordt uitgezonden op zondag 6 januari op NPO2, 21.05 uur.
vrijdag 4 januari 2019
Gerelateerde onderwerpen:
Q&A: Prof Frank Pieke over China in NederlandQ&A: Eric Hendriks over academische vrijheid
