Q&A: Ties Dams over het verhaal van China

Het imago van China staat onder druk, ook al voor de Corona-uitbraak. Hoe komt dat?

"China verkeert in de maffe positie dat het de idee van The End of History logenstraft. We zijn de koude oorlog uitgekomen met de verwachting dat de wereld liberaal en democratisch zou worden. China bewandelt een ander pad. Dat leidt tot bewondering en tegelijkertijd angst dat onze liberale droom niet uitkomt. Heel veel van China's imagoproblemen in het westen komen voort uit het feit dat China niet voldoet aan onze verwachtingen. Een maffe mix van bewondering voor het economisch succes van China en de pijnlijke conclusie dat onze liberale droom blijkbaar niet universeel of alomtegenwoordig is."

 

Nemen we dat de Chinezen kwalijk?

"Ja, dat denk ik wel. Soms ook met recht. Het gaat niet alleen om onze liberale droom, maar ook over de rechten van minderheden en andere burgers in China. Zeker de rancune en de bitterheid waarmee het Amerika van Trump nu op China reageert; daar zit zeker teleurstelling in. Dat het niet die wereldorde heeft kunnen creëren, die het altijd pretendeerde te gaan scheppen."

 

Je bent gefascineerd door storytelling; de manier hoe bijvoorbeeld landen zichzelf presenteren. Als jij het verhaal van de Volksrepubliek zou mogen schrijven, hoe zou dat er dan uitzien?

"Ik zou heel graag voor nu een laatste hoofdstuk toevoegen. De geschiedenis van de Volksrepubliek wordt nu voornamelijk geframed in termen van de vernedering van de Opiumoorlogen en de eeuw erna en een wederopstanding. En die wederopstanding wordt onder Xi Jinping steeds nationalistischer en ten aanzien van de westerse wereld steeds meer een zero sum game. Ik denk dat dit hele legitieme narratieven zijn en belangrijk om te vertellen. Ik zou heel graag daaraan kunnen toevoegen dat China de fouten van de grote rijken in de geschiedenis niet gaat herhalen, maar een van de plekken gaat innemen in een multilaterale wereldorde.

 

Wat zijn die fouten dan die China overneemt?

"Een gevaarlijke mix van overmoed en angst. Het idee dat je om onder het juk van anderen uit te komen zelf machtig moet worden en er dan opeens achterkomt dat als je machtiger wordt jezelf dat juk wordt. Die ironie zou ik als het zou kunnen uit het verhaal willen schrijven."

 

Je wilt ze eigenlijk moed inpraten?

"Moed en bedaren misschien. In Europa onderschatten we vaak hoezeer China ons overschat. De partij redeneert vanuit de gedachte dat er een harde confrontatie aankomt met het westen, waarop zij zich voor moeten bereiden. Het enge is dat zo'n instelling, zeker als de gematcht wordt vanuit Amerika, zichzelf waarmaakt. Die selffulfilling prophecy zou ik graag willen ontmantelen door ze moed in te praten en te bedaren."

 

We zitten middenin een propaganda-oorlog waarbij China en de VS hun narratieven de wereld in sturen. Wat opvalt is dat China daarbij het Amerikaanse gedrag lijkt te spiegelen. Kunnen ze zich niet beter op hun eigen verhaal concentreren?

"Zeker tijdens de Coronacrisis worden echt fouten gemaakt vanuit China gezien. Ik denk dat China de afgelopen jaren steeds sterker werd het eigen verhaal te vertellen. Zodanig dat het steeds meer een kracht werd in de relatie met andere landen, met name opkomende economieën in Afrika en Azië. In de Coronacrisis heeft het zich getriggered door Trump en lessen lerend van Poetin toch weer in het moddergooien gemengd. Jammer, gevaarlijk ook."

"Een interessant verschil met bijvoorbeeld Poetin is dat het wel een eigen verhaal heeft. Denk bijvoorbeeld aan de Nieuwe Zijderoute en wat die betekent voor Centraal- en Zuidoost-Azië, het Midden-Oosten en Afrika. Daarmee heeft het een strategisch sterk verhaal over de grote mogelijkheden van een post-westerse wereldorde die alternatief is voor de liberale wereldorde. Daarom maakt het China ook een interessantere uitdager dan Rusland. Poetin is toch vooral aan het trollen; chaos en twijfel aan het zaaien. Hij moet zich groter voordoen dan hij is. Daarom gaan mensen met ontbloot bovenlijf op paarden zitten. Dat is niet omdat je sterk bent, maar omdat je sterk wilt lijken. China kan veel eigenstandiger en sterker een verhaal vertellen. Ik vraag me af waar dat moddergooien van nu toe gaat leiden. Ik vermoed dat zolang de VS er reputatieschade door leidt, China het nog beschouwt als winst. Dat is gevaarlijk, want dan blijven beide kanten maar doorgaan."

 

Opvallend is dat China vaak blijft steken in het verhaal van vóór de Volksrepubliek, terwijl er sindsdien toch ook successen bereikt zijn...

"Dat is niet alleen spin, maar ook een reflectie van de geschiedenis. Veel belangrijke fundamenten van de Volksrepubliek zijn gelegd voor 1949, maar na de val van het laatste keizerrijk, dus in de periode van de nationalistische staat in de jaren '20 en '30. Ik denk dat Xi meer dan zijn voorgangers nog verder terugkijkt in het definiëren van de Chinese identiteit, ook naar de Qing-dynastie in de negentiende eeuw. En zelfs het Maoïsme was altijd meer nationalistisch door te benadrukken dat het anders was dan de Sovjet-Unie en wat echt Chinees was. Dat zit diep in het strategisch denken."

 

Er is altijd een spanningsveld tussen hoe China zich wil profileren aan de ene kant en hoe het zich internationaal en in eigen land gedraagt. Moet daar niet iets veranderen voordat China's verhaal echt geloofwaardig wordt?

"Het kan heel lang op de geloofwaardigheid teren dat een alternatief voor de westerse wereldorde gewenst is. Daarom zit de Chinese public diplomacy ook vol met jij-bakken. Ja, maar Amerika... Of: ja, maar jullie westerlingen... Dat komt omdat het veel legitimiteit haalt uit het feit dat China ruimte creëert voor alternatieven. Dat slaat al heel goed aan. En verder komt het aan op het pressen van belangen en zorgen dat genoeg mensen belang hebben om met jou mee te gaan praten. Ik denk dat China slim bezig is door in te spelen op lokale contekst om zo steeds meer stemmen te verzamelen om het Chinese verhaal mede te vertellen."

 

China hoeft niet onfeilbaar te zijn om in een groot deel van de wereld geloofwaardig te zijn?

"Misschien schept die geloofwaardigheid zichzelf uiteindelijk wel. China's punt is dat die westerse wereldorde totaal niet geloofwaardig en niet legitiem is. Maar als dat waar is dat moeten wij toch toegeven dat we hem wel hebben weten op te tuigen, ook al had die vanaf het begin een legitimiteitscrisis. Dat kan dus blijkbaar in de geopolitiek."

 

In het westen is heel lang gedacht dat China steeds meer op ons zou gaan lijken. Sommige mensen denken dat we China kunnen dwingen te veranderen. De realiteit is dat we moeten leren omgaan met dat grote en machtige land zoals het is. Wordt het niet eens tijd dat we gaan nadenken wat óns verhaal eigenlijk is?

"Dat lijkt me echt de topprioriteit van de geopolitieke commissie van Von der Leyen. Hoe gaan we Europa als machtsfactor aan de rest van de wereld uitleggen en aan onszelf. Het heeft iets met volwassenwording te maken, volgens mij. De Franse filosoof Levinas zegt dat volwassenheid het midden houdt tussen narcisme en zelfontkenning. We moeten toegeven dat onze plek in de wereld kleiner is dan we dachten. De rest van de wereld gaat niet een kopie worden van ons; dat moeten we onderkennen en toegeven. Aan de andere kant dwingt ons dat op te komen voor die belangen en waarden die de kern van onze manier van leven vormen. We moeten dus aan de ene kant bescheidener worden en tegelijk assertiever. Dat is een moeilijk pad. Willen we niet vervallen in het narcisme van Trump, Xi, Poetin en Erdogan en willen we ook niet blijven steken in zelfontkenning - Europa is geen macht, Europa is een markt- dan moeten we toch dat middenpad gaan bewandelen en onze volwassenheid zoeken. Dat is geen kwestie van technocratische maatregelen. Dat gaat om het vertellen van het verhaal wat Europa de wereld te bieden heeft en wat het daarom mag opeisen."

 

En we hebben met de manier waarop we het hier hebben ingericht de wereld ook een succesverhaal te vertellen...

"Een heel belangrijk verhaal ook. We zijn machtsschuw geworden in Europa. Dat is een enorme zegen. Het punt is dat allerlei landen om ons heen daar niet vanuit gaan. China, Rusland en Turkije zien ons wel degelijk als machtsfactor. Dus moeten we onze privileges van die machtsluwte toch met wat meer macht beschermen. Dat is een moeilijke paradox die we moeten aangaan en uitleggen. En het interessante is dat het tegelijkertijd een nieuwe bron van legitimiteit geeft aan Europese samenwerking. Mensen vragen zich af waar die EU nou voor is. Nou, om ons in de basis te beschermen. Dat is iets anders dan uniformering van standaarden voor de vorm van bananen. Dat is ook belangrijk. Maar uiteindelijk is de EU er voor onze basale veiligheid en de bescherming van onze manier van leven. Dat hoeft niet te leiden tot narcisme dat we beter zijn dan anderen, maar we zijn wel anders en dat mogen we verdedigen."

 

Ties Dams is auteur van Xi Jinping - De Nieuwe Keizer.

vrijdag 5 juni 2020