In geopolitiek wint meestal Goliath, niet David

“Economische chantage” en “intimidatie” door “een toenemend assertief China”. De nieuwsberichten logen er niet om toen het grote China en kleine Litouwen in een conflict verzeild raakten. Waarom reageerden de Chinese autoriteiten zo heftig op het Litouwse voornemen Taiwan toe te staan een handelspost in hun land te openen? Of was er meer aan de hand?

Verhalen over Chinese economische chantage zijn niet nieuw en ook niet zonder basis. De lijst met voorbeelden is lang. Denk aan Noorwegen; nadat de Chinese dissident Liu Xiaobo in 2010 de Nobelprijs voor de Vrede werd toegekend bevroor China alle overleg en kwam de export van zalm – na olie en gas Noorwegens belangrijkste exportproduct- jarenlang tot stilstand. 

Of neem Zuid-Korea. Dat besloot in 2016 het Amerikaans wapensysteem THAAD op zijn grondgebied te plaatsen, bedoeld om inkomende ballistische raketten op te sporen en te vernietigen. Tientallen vestigingen van de Zuid-Koreaanse supermarktketen Lotte moesten daarop sluiten, formeel wegens overtreding van de brandveiligheidsregels. De Chinese regering waste zijn handen in onschuld, maar het was wel heel toevallig dat brandweerkorpsen door het hele land opeens tekortkomingen bij Lotte ontdekten.

 

Stapeling van grieven

Australië had al eerder te maken met Chinese sancties. De overeenkomsten met de kwestie Litouwen zijn legio. Het land profiteerde de afgelopen jaren van China’s onverzadigbare honger naar steenkool, grondstoffen en voedsel. Precies in de periode dat de Trump-regering consequent sprak over het China-virus en actief een complottheorie over een lab-ongeluk in Wuhan verspreidde, schaarde de toenmalig regering van premier Scott Morrison zich in april 2020 achter de Amerikaanse lobby voor een onafhankelijk VN-onderzoek naar de oorsprong van Covid-19 in China. 

Daarop volgde een serie economische sancties. Chinese bedrijven beperkten de import van steenkool, koper, rundvlees, wijn, katoen, gerst, hout en kreeft; samen goed voor een achtste van de Australische export naar China. Formeel had de Chinese overheid hier geen hand in, maar timing en omvang wijzen op meer dan een spontane boycot door individuele bedrijven.

 

Vaak wordt verwezen naar de Australische oproep voor een Corona-onderzoek als directe oorzaak voor de Chinese sancties. Maar het ligt gecompliceerder dan dat, omdat de bilaterale relatie zich al langer in een neerwaartse spiraal bevond. In die periode speelden Down Under een aantal kwestieuze zaken; van riante donaties van Chinese zakenlieden aan individuele politici tot de mysterieuze dood van een man die claimde dat hij door Chinese spionnen was geworven om de politiek in te gaan. In dit klimaat begonnen feit, fictie, vooroordelen en regelrechte xenofobie door elkaar te lopen.

In de Australische politiek werd tegen elkaar opgeboden in China-bashing. Wie het waagde nuance in het debat aan te brengen, moest niet verbaasd opkijken als vazal van China te worden weggezet. Illustratief zijn de billboards die de conservatieve lobbygroep Advance Australia tijdens de verkiezingscampagne inzette: een foto van Xi Jinping tegen de achtergrond van een hamer en sikkel met als slogan: “CCP says vote Labor”; de Chinese communistische partij adviseert u op de Australische arbeiderspartij te stemmen. Die had namelijk opgeroepen de relatie met China te normaliseren.

 

Maar dat het Beijing om meer te doen was, bleek wel uit een lijstje met 14 grieven die de ambassade in Canberra publiceerde. Daarop bovenaan het besluit tien Chinese investeringen te blokkeren op grond van de nationale veiligheid, gevolgd door het uitsluiten van Chinese componenten in de aanleg van het 5G-netwerk, het beperken van persoonlijke uitwisselingen en dan pas de VN-lobby en vervolgens tien punten van minder belang. Gemene deler is dat volgens de ambassade zonder enige grondslag een anti-Chinese campagne werd gevoerd die heeft geleid tot discriminatie van Chinese bedrijven en racisme tegen Chinezen en andere Aziaten in Australië.

 

Reconstructie

We kunnen dus vaststellen dat China vaker economische chantage inzet. Maar dat verklaart niet waarom het ene land wel en het andere daar niet mee te maken krijgt. Er zijn immers meer landen die hebben aangedrongen op een VN-onderzoek, Chinese componenten weren uit hun 5G-netwerk, Chinese investeringen screenen (en soms weigeren), wetenschappelijke samenwerking tegen het licht houden of kritiek hebben op China’s mensenrechtenbeleid. Nederland bijvoorbeeld.

Waarom kreeg Litouwen te maken met een Chinese economische strafexpeditie en Nederland niet?

 

Meer waarde- dan welvaartgedreven

Litouwen was tot 1990 onderdeel van de Sovjet-Unie en is na het (her)uitroepen van de onafhankelijkheid op 11 maart dat jaar een republiek. Op 11 en 25 oktober 2020 kozen de Litouwers een nieuw parlement. De verkiezingen werden overtuigend gewonnen door de christen-democraten met lijsttrekker Gabrielius Landsbergis. Samen met de liberalen en de Vrijheidspartij vormden zij een coalitie, geleid door de ongebonden politica Ingrida Šimonyte (Landsbergis werd minister van buitenlandse zaken).

De christen-democraten zijn anti-communistisch. De progressieve Vrijheidspartij heeft de erkenning van een onafhankelijk Taiwan in zijn programma staan. De coalitiepartijen delen zachte waarden: vrijheid, democratie en mensenrechten. Zij staan wantrouwig tegenover buurland en voormalig overheerser Rusland (zeker na Poetins veldtocht in Oekraïne), maar evengoed tegen andere autocratieën – vooral als die tot Russische bondgenoten kunnen worden gerekend. Het is dan ook geen wonder dat het kabinet kritischer tegenover China staat dan de vorige regering, die meer op handel was gericht.

 

Al binnen een half jaar na aantreden maakt de Litouwse regering op 2 april 2021 bekend dat het een streep haalt door de uitbreidingsplannen van de haven van Klaipéda. Chinese investeerders onderhandelden al jaren over het verwerven van een meerderheidsaandeel in de Oostzeehaven met als doel deze uit te breiden en geschikt te maken voor grotere schepen. Hiermee was een investering van 800 miljoen euro gemoeid. Formeel zet de nieuwe regering het plan voor tien jaar in de ijskast, maar de argumentatie van Transportminister Marius Skuodis windt er geen doekjes om. Hij beschouwt een diepzeehaven in Chinese handen niet minder dan een risico voor de nationale veiligheid en de NAVO. 

 

Op 20 juli 2021 maakte de Taiwanese minister van buitenlandse zaken Joseph Wu bekend dat zijn regering een handelspost mag openen in de Litouwse hoofdstad Vilnius. Omdat Litouwen Taiwan niet erkent, mag dat formeel geen ambassade heten, maar functioneert in de praktijk wel als zodanig.

Wel nieuw was de post te noemen naar wat het is: de Taiwanese Vertegenwoordiging in Litouwen. Doorgaans wordt een naam gebruikt waarbij de term Taiwan wordt vermeden, zoals Taipei Vertegenwoordiging in Nederland.

China protesteerde omdat het in de naam een Litouwse stap richting de erkenning van een onafhankelijk Taiwan meende te kunnen afleiden. De regering in Vilnius hield voet bij stuk. Daarop besloot China dat Litouwen zijn ambassadeur moest terugtrekken en deed zelf hetzelfde. Het Taiwanese handelskantoor opende in november en inmiddels is er ook een Litouwse vertegenwoordiging in Taipei dat dit najaar werd geopend door de vice-minister van economie en innovatie Karolis Zemaitis.

 

Op dezelfde dag dat China aankondigde de diplomatieke betrekkingen terug te brengen naar het niveau van zaakgelastigde, 10 augustus 2021, kondigde minister Landsbergis aan dat Litouwen zich terugtrok uit het 17+1-overleg, het forum waar 17 Oost- en Midden-Europese landen jaarlijks overleggen met China over economische samenwerking en interconnectiviteit. Dit overlegorgaan werd in de rest van de EU met argwaan gevolgd, omdat het als een Chinese poging wordt gezien EU-landen uit elkaar te spelen.

Landsbergis liet de media weten dat hij andere landen opriep het voorbeeld te volgen. Hij voegde eraan toe dat de EU het beste functioneert als alle lidstaten samenwerken, de omgang met China is daarop geen uitzondering, aldus Landsbergis.

 

Op 22 september 2021 publiceerde het Nationale Cybersecurity Centrum van Litouwen een rapport over de veiligheid van Chinese mobiele telefoons. Daaruit bleek dat in software van Xiaomi-mobieltjes een censuurfunctie was aangetroffen, waarmee voor China gevoelige termen als ‘Free Tibet’, ‘democratiebeweging’ of ‘onafhankelijkheid Taiwan’ konden worden geblokkeerd. Voor markten buiten China was deze functie uitgeschakeld, maar kon bij een systeemupdate desgewenst weer worden aangezet. Bovendien werd data over het gebruik van de telefoon naar servers in China gestuurd. Het is niet ongebruikelijk dat dergelijke data automatisch worden verzameld, maar het zenden van die gegevens naar servers buiten de EU is in strijd met Europese privacyregels.

Wat de cyberwaakhond vond is feitelijk correct. De vice-minister van defensie Margiris Abukevicius verbond er vervolgens een conclusie aan: hij liet de pers weten dat de inwoners van Litouwen beter geen Chinese mobieltjes meer konden kopen en als ze er al over een beschikten ze die zouden moeten weggooien.

Hij had zijn aanbeveling kunnen beperken tot Xiaomi-telefoons, hij had kunnen besluiten het gebruik van Chinese telefoons door overheidsfunctionarissen en defensiepersoneel te beëindigen, maar dat deed hij niet. In plaats daarvan riep hij op tot een boycot van Chinese telefoons.

 

Op 1 december 2021 verwijderde de Chinese regering Litouwen van een lijst van herkomstlanden. Dat betekende dat de Chinese douane producten uit Litouwen niet meer kon inklaren, zoals koper, tarwe, meubels en bier. Twee dagen later maakte de Litouwse regering bekend dat het de hulp inriep van de EU bij het handelsconflict.

Het leek toen nog allemaal niet zo’n vaart te lopen. De handelsstromen tussen de twee landen waren beperkt; nog geen procent van de Litouwse export ging naar China. Hoe hard kon zo’n boycot pijn doen?

Een Taiwanees staatsbedrijf maakte er zelfs een pr-stunt van: het kocht 20.400 flessen Propeller Dark die per schip onderweg naar China waren en deelde op zijn website recepten voor cocktails met Litouwse rum.

Maar de stemming sloeg om toen bleek dat de blokkade ook producten betrof die onderdelen bevatten uit Litouwen afkomstig. Dit kon de economie van de Baltische staat wel hard raken, maar bovendien die van andere EU-landen. Toen Reuters op 19 december 2021 onthulde dat Chinese overheidsfunctionarissen bandenfabrikant Continental onder druk zette af te zien 95 miljoen euro te investeren in een nieuwe fabriek in Litouwen, was voor de Europese Commissie de maat vol.

 

Tot dan toe was het stil geweest in Brussel en de Europese hoofdsteden. Men vond de Chinese sancties een overreactie, maar in eerste instantie leken de handelsbeperkingen niet erg omvangrijk. Bovendien, had de regering Šimonyte het ook niet een beetje aan zichzelf te wijten door publiekelijk de confrontatie met Beijing te zoeken?

Maar nu een olievlekwerking dreigde, veranderde dat de zaak. “Een bedreiging voor de eenheid van de Europese markt omdat ze de handel en aanvoerlijnen binnen de EU beïnvloeden”, oordeelde Valdis Dombrovskis, eurocommissaris voor handel. De Commissie kwam met een afgewogen, de-escalerend antwoord. Op 27 januari 2022 begon de EU een zaak bij wereldhandelsorganisatie WTO wegens China’s oneerlijke handelspraktijken tegen Litouwen, die bovendien indirect de export uit andere lidstaten belemmerden. Typisch EU: een beroep op de regels, zonder inhoudelijk in het conflict te treden. In de hele papierwinkel die bij de WTO werd ingeleverd komt het woord Taiwan niet één keer voor.

Hoewel een WTO-ruling gemiddeld 15 maanden duurt (momenteel zijn er overigens onvoldoende rechters om een uitspraak te kunnen doen, wegens een Amerikaanse blokkade), heeft de EU met de klacht China laten weten dat een grens is bereikt en dat lidstaten zich achter Litouwen scharen. Het zal blijken of het genoeg is.

 

Conclusie

We hebben gezien dat China bereid is economische chantage toe te passen. Wij beschouwen dat vaak als zonder voldoende reden, terwijl China dat anders weegt. Net zoals wij Chinese sancties als ongerechtvaardigd en niet proportioneel ervaren, ziet China de aanleiding soms als doelbewuste provocatie of bemoeienis met interne aangelegenheden.

Ook hebben we gezien dat Chinese sancties niet zomaar uit de lucht komen vallen. Vaak gaan er een serie wederzijdse ergernissen aan vooraf, waarbij -als je maar ver genoeg teruggaat - niet meer duidelijk is wie de keten van gebeurtenissen precies in gang heeft gezet. Een terugkerend element is megafoondiplomatie; hoe openlijker een land zich tegen China afzet, hoe groter de kans dat er een luid antwoord komt.

 

Wat kunnen (kleine) landen daarvan leren?

• De relatie met China is voor de meeste landen per definitie asymetrisch. Als het erop aankomt is China de bovenliggende partij.
• Houd rekening met China's belangen waar dat kan, maar wees standvastig waar dat moet.
• China duldt kritiek. Maar kies moment, woorden en toon zorgvuldig. Vermijd megafoondiplomatie.
• Samen sta je sterk. Wie China wil confronteren kan dat beter in groter verband doen, zoals de EU.
• Wees in eigen land eerlijk over de voor- en nadelen van de relatie met China. Schets een realistisch beeld van de krachtsverhoudingen en het vermogen in Beijing dingen voor elkaar te krijgen.
• Behandel landen gelijk, maak geen wetgeving alleen op China gericht.
• Streef transparantie na. Invloed is onvermijdelijk; maak die inzichtelijk.
• Wees voorbereid. Bedenk tevoren hoe je een conflict beheersbaar en werkbaar houdt. Om de relatie te kunnen managen moet hij ook worden onderhouden.

(Dit artikel verscheen in het winternummer van China Nu, het blad van de Vriendschapsvereniging Nederland-China. Meer info hier).

 

 

Nu je hier toch bent: op mijn blog vind je de achtergronden bij het nieuws en ontwikkelingen in China. Lezen is gratis. Maar je kunt mij wel helpen mijn werk te blijven doen door vrijwillig een donatie te doen via PayPal. Voor de mensen die dat al deden: bedankt!

dinsdag 10 januari 2023