Q&A: Veerle de Vos over Ferdinand Verbiest

Hoe ben je het spoor gekomen van Verbiest?

"Ik kende de figuur van Ferdinand Verbiest van mijn bezoeken aan het oude astronomische observatorium, nog altijd een landmark in het centrum van Peking, wanneer je over de 2de ringweg rijdt. Toen ik midden jaren ’90 in China woonde was het een Chinese vriendin die me erop wees en zei dat daar iemand uit mijn land gewerkt had. Bovenop het dak zijn nog altijd de elegante bronzen instrumenten te zien die hij ontwierp voor de Kangxi-keizer in 1674."

"Jaren later zag ik dan in Brussel, op een prestigieuze expo ‘Zoon van de hemel’, de tekeningen die hij maakte voor diezelfde keizer, met voorspellingen van zons- en maansverduisteringen. Ik was vooral onder de indruk van de commentaar die erbij stond in het Mandarijn, het Mantsjoe én het Latijn. Pas toen besefte ik wat voor bijzondere mensen die jezuïeten waren, de enige Westerlingen die zich in China mochten vestigen, in de schaduw van de Verboden Stad. En dat terwijl de Portugezen, de Russen én de Hollanders met hun VOC-schepen van de keizer zelfs geen toestemming kregen om handel te drijven met China."

"Een vriend die naast me stond op die bewuste tentoonstelling zei toen: daar zou toch eens iemand een boek over moeten schrijven. Dat heb ik dan – met enige vertraging – ook gedaan. En ik heb inderdaad een fantastische verhaal ontdekt, waarin ook een heel aantal Chinese personages een belangrijke rol spelen. Het is ook een tragische historie, want Verbiest is dan wel met allerlei eerbewijzen overladen, tot en met een staatsbegrafenis en een unieke postume eretitel, veel bekeringswerk heeft hij in China niet kunnen doen en dat was toch zijn doel."

Keizerlijk China zag zichzelf als middelpunt van de beschaving en beschouwde Westerlingen als barbaren. Hoe raakte de keizer in Verbiest geïnteresseerd?

"De jezuïeten, die in eerste instantie naar China waren gekomen om zielen te winnen voor het christendom, hadden zich op een zeer slinkse manier toegang verschaft tot het Chinese rijk, door zich voor te doen als ‘wijze mannen uit het Westen’: ze verwierven een uitgebreide kennis van de Chinese taal en de cultuur, verdiepten zich in de literaire en filosofische klassiekers en kleedden zich als Chinese mandarijnen. Op het einde van de 16de eeuw was Matteo Ricci als eerste westerling erin geslaagd om een ‘win-win-verdrag’ af te sluiten met de Chinese keizers: wij leveren jullie wetenschappelijke kennis (over de hemel dan nog wel, de ‘corebusiness’ van het keizerrijk) en in ruil daarvoor staan jullie oogluikend toe dat we hier en daar wat Chinese onderdanen bekeren."

"Voor Verbiest de post krijgt van hoofdastronoom wordt zijn kennis grondig op de proef gesteld in een wedstrijd waar hij het moet opnemen tegen de Chinese astronomen. Op een van de binnenplaatsen van de Verboden Stad moet hij voorspellen waar de schaduw van een zonnewijzer zal vallen om 12 uur ’s middags, in een kring van honderden mandarijnen. Daarna trekt het hele gezelschap naar het astronomisch observatorium waar hij in het midden van de nacht de stand van de planeten moet voorspellen. Verbiest wint die wedstrijd en krijgt het vertrouwen van de keizer. Het zijn taferelen waar je een Bertolucci-film mee zou kunnen maken, eerst nog de budgetten vinden."

In de 13e eeuw hebben we al Marco Polo die langs de Zijderoute naar China reist en aan het hof van de (Mongoolse) keizer wordt ontvangen. Toch spreek je over het eerste echte contact tussen Oost en West. Wat maakt het verblijf van Verbiest anders en belangrijker?

"Het is de eerste grondige uitwisseling van kennis tussen Oost en West in beide richtingen. De Chinezen zijn vooral geïnteresseerd in de nieuwe Westerse wetenschappelijke kennis: kennis van astronomie, geografie, wiskunde, maar ook het ontwerpen van kanonnen bijvoorbeeld. De jezuïeten gaan Westerse basiswerken vertalen in het Mandarijn zodat ze ook voor Chinezen beschikbaar zijn. Dat gebeurt zonder voorbehoud, heel anders dan nu, in een tijd waarin we denken dat we onze kennis van China moeten afsluiten. Verbiest gaat zelfs Euclides vertalen in het Mantsjoe, zodat de keizer de materie kan studeren in zijn moedertaal."

"De jezuïeten zijn dan weer erg geïnteresseerd in de medische kennis van de Chinezen. Ze beschrijven in brieven hoe Chinese dokters laatdunkend doen over de praktijk van het aderlaten en hoe ze zelf veel geloof hechten aan ‘het nemen van de pols’. Ze gaan die Chinese werken vertalen, ook over acupunctuur en geneeskrachtige planten. Ook de Chinese filosofie interesseert hen, het is een andere Vlaming, de Mechelaar Philippe Couplet die de eerste Latijnse vertaling van Confucius zal uitgeven in Parijs."

"Daar heeft trouwens ook een Maastrichtenaar aan meegewerkt, François de Rougemont, een zeer intrigerende figuur, wiens fraaie geboortehuis nog altijd overeind staat aan de oever van de Maas. Dat is me ook opgevallen, hoeveel jongens uit de Nederlanden er in de 17de eeuw naar China zijn vertrokken. Verbiest is met een groepje hechte vrienden naar daar gereisd, daar zat ook een jongen uit Amsterdam bij, die helaas tijdens de levensgevaarlijke reis is overleden."

Wat kunnen we anno 2023 van Verbiests avonturen in China leren?

"Voor mij is dat zonder twijfel de interesse en het respect voor elkaars cultuur: China was geïnteresseerd in onze kennis, maar omgekeerd was dat ook zo. De 17de eeuwse jezuïeten keken met bewondering naar dat Chinese Rijk, naar de manier waarop de Chinezen zo’n uitgestrekt gebied bestuurden, hoe ze hun steden bouwden en hoe ze volledig zelfvoorzienend waren. Ze beschouwden China als een superieure beschaving die Europa op een aantal vlakken zelfs overtrof en ze begrepen dat je in China alleen maar iets kan betekenen als je het land door en door kent en de taal spreekt."

"Dat is allemaal veranderd tijdens de opiumoorlogen: sindsdien kijken we met een superieure blik naar China, we gaan ervan uit dat wij alle wijsheid in pacht hebben en dat China uiteindelijk wel al onze waarden en inzichten zal overnemen. We weten bijzonder weinig van en over China, het interesseert ons eigenlijk ook niet. In China daarentegen bestuderen ze ons systeem veel beter, ze kennen onze sterktes en zwaktes en bekijken nauwkeurig wat ze kunnen overnemen en wat niet. Ze kennen ook onze cultuur veel beter dan omgekeerd: Chinese intellectuelen kennen de grote Westerse schrijvers, ze zijn geïnteresseerd in goede Amerikaanse films. Hoeveel moderne Chinese schrijvers kennen wij? Wat weten we over de Chinese geschiedenis en cultuur?"

Hoe is er in China op het boek gereageerd? Is er enige belangstelling voor Verbiests verhaal?

"Een vriend die het boek had gelezen en erover vertelde aan een Chinese collega zei me dat de naam Verbiest in eerste instantie geen belletje deed rinkelen. Tot die bewuste collega de dag nadien enthousiast kwam vertellen dat ze Verbiest wel nog kennen in China, onder zijn Chinese naam ‘Nan Huairen’. Op 9 oktober 2023 is de 400ste verjaardag van Verbiest trouwens gevierd met een ceremonie in het oude astronomische observatorium in Peking."

"De periode waarin de Europese jezuïeten actief waren in China – ruwweg van het einde van de 16de eeuw tot het einde van de 18de eeuw – wordt ook nu nog in China gezien als een positieve periode, een model voor hoe de relaties tussen Oost en West zouden moeten verlopen. Heel anders dan de eeuw die erop volgde, waarin het Westen met geweld de poorten naar China heeft open gewrikt, de ‘eeuw van vernedering’ zoals de 19de eeuw ook nu nog bekend staat. Op de Chinese ambassade in Brussel – waar de diplomaten helaas alleen maar Frans en Engels spreken- vonden ze de twee karakters in de titel ‘Tian Xia’ of ‘Alles onder de hemel’ bijzonder goed gekozen, twee essentiële karakters voor wie het China van vandaag wil begrijpen, zei een diplomaat me daar. De volgende stap is een vertaling in het Chinees, ik ga dan ook op zoek naar een geïnteresseerde Chinese uitgever, alle tips zijn trouwens welkom. En dan is die Bertolucci of Zhang Yimou-film maar een kwestie van tijd natuurlijk."

Alles onder de hemel; Ferdinand Verbiest en de ontdekking van China. Auteur Veerle de Vos. Uitgeverij Pelckmans.

Meer weten over het boek of direct bestellen? Klik dan hier.

Fotocredit: Ivan Put.