Vijf vragen over mogelijk verbod op TikTok in VS

Wat is er aan de hand?

Vorige week woensdag nam het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden met grote meerderheid (352 stemmen voor, 65 tegen) een wet aan die de Chinese eigenaar ByteDance moet bewegen zijn app TikTok te verkopen. Het wetsvoorstel gaat nu naar de Senaat. Het is onduidelijk of het voorstel ook door voldoende senatoren zal worden gesteund.

Mocht het daar worden aangenomen dan moet president Joe Biden de wet tekenen alvorens deze van kracht wordt. Biden heeft al gezegd dat te zullen doen. Daarna heeft ByteDance 165 dagen om TikTok aan een niet-Chinese partij te verkopen, anders mogen Amerikaanse bedrijven TikTok niet meer operationeel ondersteunen, denk dan bv aan de app stores van Google en Apple en internetproviders. In de praktijk betekent dat het einde voor TikTok in de VS. 

Toch maar even voor wie het niet weet: TikTok is een razend populair internetplatform waarop je korte filmpjes kunt downloaden en bekijken op je smartphone. TikTok heeft meer dan een miljard actieve gebruikers en is daarmee na Facebook, YouTube en Instagram het vierde social media-platform ter wereld met een omzet van 14,3 miljard dollar in 2023.

Waarom zouden de volksvertegenwoordigers TikTok willen verbieden?

Volgens de afgevaardigden die het voorstel hebben ingediend zijn er vier redenen: 1) TikTok verzamelt veel teveel data en vormt daarmee een bedreiging voor de privacy van de gebruikers. 2) TikTok beschermt kinderen onvoldoende. 3) De Chinese overheid kan TikTok gebruiken om Amerikaanse burgers te bespioneren. 4) TikTok kan door Chinese autoriteiten worden gebruikt om de publieke opinie in de VS te beïnvloeden en zo sociale onrust veroorzaken of ongewenste invloed op de politiek uitoefenen. Omdat het platform met 170 miljoen Amerikaanse gebruikers Chinees is, vormt het niet minder dan een bedreiging voor de nationale veiligheid van de Verenigde Staten, menen zij.

Hebben ze daar niet gewoon een punt?

Ja en nee. 1) Dat TikTok een grote datastofzuiger is, is zonder meer waar. Maar daar is de app bepaald geen uitzondering in. Alle grote social media-platforms verzamelen veel gebruikersdata. Consumenten vinden dat blijkbaar prima. Wie kijkt er nou in de gebruiksvoorwaarden of past zijn privacyinstellingen aan? De data die TikTok verzamelt zijn ook niet anders dan die bijvoorbeeld Facebook of Instagram verzamelen, blijkt uit onderzoek van CitizenLab.

2) Veel kinderen brengen (te) veel tijd door op TikTok of komen daar in contact met informatie die hen op slechte ideeën kan brengen over bijvoorbeeld ongezonde methodes om snel en veel af te vallen. Maar daar is TikTok niet uniek in. Hooguit kan je zeggen dat TikTok nu eenmaal veel jeugdige gebruikers heeft en daardoor een grotere rol in hun leven speelt dan andere sociale media.

Ironisch genoeg kent TikToks Chinese zusje, Douyin, strenge regels over schermtijd voor minderjarigen of het blokkeren van inhoud die schadelijk wordt geacht voor hun ontwikkeling. China kent namelijk heel strikte regels op dit gebied, die wij in het westen niet willen.

3) In theorie kan TikTok worden gebruikt om specifieke burgers in andere landen te bespioneren. Critici wijzen dan op een Chinese wet die bedrijven verplicht gegevens te overleggen als de nationale veiligheid dat vergt. TikTok heeft er in de afgelopen jaren het nodige aan gedaan om die zorgen weg te nemen. Het heeft zijn hoofdkantoor in Singapore gevestigd. Om aan lokale regelgeving te kunnen voldoen worden Europese data in Ierland opgeslagen en data van gebruikers in de VS worden door Amerikaanse bedrijven verwerkt. En TikTok zegt dat medewerkers van moedermaatschappij ByteDance niet bij die gegevens kunnen komen.

Eerlijkheid gebiedt te zeggen dat TikTok zelf niet altijd slim heeft gehandeld. In 2022 moest de directie toegeven dat het op verzoek van ByteDance gebruikersdata van Amerikaanse journalisten die kritisch over het bedrijf hadden bericht naar China had gestuurd. Dat is weliswaar geen voorbeeld van spionage door de Chinese overheid, maar het toonde wel aan dat op die waterdichte schotten tussen TikTok en ByteDance wat valt af te dingen.

Je zou zeggen: theoretisch kan TikTok dus gebruikers bespioneren en die data aan moedermaatschappij ByteDance doorspelen als de Chinese veiligheidsdiensten daarom zouden vragen. Maar in de meeste gebruikers zijn Chinese spionnen helemaal niet geïnteresseerd. En wie wel een potentieel doelwit is, moet zich afvragen of hij zich wel op sociale media moet begeven.

4) Amerikaanse veiligheidsdiensten waarschuwden deze week nog voor het gevaar van ongewenste beïnvloeding en voerden daarvoor Chinese TikTok-accounts die desinformatie verspreiden als bewijs aan. Maar dit soort accounts zijn geen activiteit van TikTok zelf. Sterker nog, ze zijn ook op andere (Amerikaanse) social media actief en kunnen bijvoorbeeld op X een premiumprofiel kopen waarbij hun berichten vaker worden getoond.

Onderzoekers van het Network Contagion Research Institute menen uit een vergelijking met Instagram te kunnen afleiden dat het TikTok-algoritme po-Chinese content, maar ook video's die de mening van de Chinese overheid over conflicten in Oekraïne en Gaza weergeven relatief vaak toont. Dat zou erop kunnen wijzen dat er wordt gestuurd. Wat hier weer tegen pleit is dat uit onderzoek van alweer CitizenLab blijkt dat TikTok niet wordt gecensureerd. Filmpjes die kritisch zijn over China, de CCP of Xi Jinping zijn volop op het platform te vinden.

Laat ik het eens omdraaien: wat is er eigenlijk tegen het verbieden van TikTok?

Ten eerste gaat het de zorgen rondom TikTok, ook als die niet meer dan gerechtvaardigd zijn, niet wegnemen. Als je werkelijk bezorgd bent over de privacy van appgebruikers, kwetsbare kinderen en desinformatie-accounts, kun je beter een goede datawet in elkaar sleutelen die voor alle social media-bedrijven geldt, dan ByteDance dwingen TikTok van de hand te doen.

En om spionage te voorkomen kun je beter de mensen die een potentieel doelwit vormen voor Chinese veiligheidsdiensten opdragen de app niet op hun (dienst)telefoon te downloaden. Daarvoor is een algemeen verbod een veel te ruim middel, waar een minder verreikend alternatief minstens zo effectief is.

En het is nogal een precedent: een overheid die een buitenlands bedrijf dwingt zich 'vrijwillig' te laten nationaliseren op straffe van dat het kapot wordt gemaakt. Dat hebben we zelfs in China nog nooit gezien.

Wat gaat er nu gebeuren?

Er zijn eigenlijk drie scenario's. In het eerste scenario bewilligt ByteDance in het Amerikaanse verzoek en zoekt een niet-Chinese koper. Het zal niet makkelijk worden om die te vinden. De waarde van TikTok wordt geschat op een bedrag van 100 tot 180 miljard dollar! Dat maakt het voor individuele bedrijven, zoals de twee Amerikaanse minderheidsaandeelhouders, heel lastig om binnen een half jaar het geld bij elkaar te krijgen.

Eigenlijk kunnen alleen Amerikaanse techgiganten als Alfabet (Google) of Meta (Facebook) dergelijke investeringen ophoesten. Dat gaat problemen met de mededingingsautoriteiten geven.

In het tweede scenario verbiedt de Chinese overheid de verkoop van TikTok. Sowieso zit de Chinese overheid bij ByteDance aan tafel, vanwege het 'gouden aandeel' van 1 procent dat het bezit. Maar los daarvan maakt de Chinese wet het mogelijk om verkoop van een bedrijf met hoogwaardige technologie te verbieden. De Chinese staat zou kunnen beargumenteren dat het unieke en succesvolle algoritme van TikTok onder die definitie valt.

Een dergelijk verbod maakt verkoop van TikTok niet onmogelijk, maar zonder het algoritme verkrijgt de koper dan in feite een klantendatabase van ruim een miljard gebruikers. Zonder de zekerheid dat die blijven als de gebruikservaring verandert. Zo'n TikTok zonder algoritme is een lege dop en dat drukt de verkoopprijs aanzienlijk. Onaantrekkelijk voor ByteDance en ook voor een potentiële koper.

Het derde scenario is dat er helemaal niets gebeurt. De Amerikaanse en Chinese overheid maken zich heel kwaad en willen geen duimbreed aan elkaar toegeven. Als de wet wordt aangenomen gaat TikTok naar de Amerikaanse rechter en doet een beroep op het grondwettelijke recht op vrijheid van meningsuiting.

De volksvertegenwoordigers achter het wetsvoorstel hebben dit natuurlijk voorzien. Daarom hebben zij niet voor een rechtstreeks verbod gekozen, maar een ingewikkelde u-bochtconstructie om bedrijven te verbieden diensten aan TikTok te leveren. De vraag is of rechters daarin meegaan als TikTok betoogt dat het wetsvoorstel tot een de facto verbod van het social media-platform leidt. Het eerste amendement van de grondwet waarin staat dat de overheid zich moet onthouden van wetgeving die de uitingsvrijheid beperkt weegt nogal zwaar in de VS.

UPDATE - Op 20 april 2024 heeft het Huis van Afgevaardigden een gewijzigde wet aangenomen met als belangrijkste verandering dat de termijn waarin ByteDance zijn app TikTok moet verkopen is verlengd tot negen maanden na inwerkingtreding van de wet. De Senaat ging een dag later akkoord. Biden heeft de wet inmiddels getekend en daarmee bekrachtigd, waardoor de klok is gaan tikken richting januari 2025.