Boekrecensie: China, een gids voor de 21ste eeuw

Deze eeuw is nog geen achttien jaar oud, dus de titel van Piekes boek is op het eerste gezicht een beetje pretentieus. De Leidse hoogleraar modern China studies wil ermee aangeven dat een nieuw tijdperk is aangebroken waar we maar beter aan kunnen wennen. Waar de 20ste eeuw werd gedomineerd door de opkomst van de Verenigde Staten en de wereld werd verdeeld in een westerse en communistische invloedssfeer, zal de 21ste eeuw worden gedomineerd door de opkomst van China en multipolaire machtsverhoudingen.

Die opkomst begon natuurlijk niet op 1 januari 2000, maar eigenlijk op 4 juni 1989 en daar begint Piekes boek dan ook. Die dag maakt het Chinese leger een einde aan de Tiananmen-opstand. De Volksrepubliek heeft in zijn moderne geschiedenis al heel wat rampen, chaos en politieke turbulentie meegemaakt, maar dit is misschien wel de grootste uitdaging waar de heersende Chinese Communistische Partij ooit voor heeft gestaan.

Keerpunt

Veel mensen, ook Pieke, denken dan nog dat deze dag een keerpunt zal betekenen. China komt internationaal geïsoleerd te staan en in het binnenland zal de weerzin toenemen tegen de eenpartijstaat die alleen aan de macht kon blijven door het leger tegen zijn eigen bevolking in te zetten, verwachten velen.

Inmiddels zijn we 27 jaar verder. Het westerse cordon sanitaire tegen China heeft niet lang stand gehouden. Naarmate de Chinese economie groeit, heeft de rest van de wereld eieren voor zijn geld gekozen. Maar ook binnen China is er geen sprake van brede onvrede tegen de gang van zaken. Veel Chinezen zijn content met de welvaartsgroei, voorzieningen en vrijheden die ze onder leiding van de CCP hebben verkregen.

Pragmatische CCP

Het is te danken, betoogt Pieke, aan het formidabele vermogen van de CCP om zichzelf opnieuw uit te vinden en aan te passen aan veranderende omstandigheden. Om de huidige situatie te omschrijven introduceert hij de term neosocialisme; een pragmatisch bestuursmodel, gebaseerd op Leninistische kernbeginselen, maar zonder ideologische taboes. Alles, ook markthervormingen die kapitalisme toestaan, is mogelijk om de achterliggende doelen te bereiken: een krachtige partij, een sterke staat, een gezonde natie en een machtig land. Een Chinese Droom. De auteur stelt dan ook dat de heerschappij van de CCP voorlopig geen obstakel, maar een voorwaarde is voor een verdere ontwikkeling van China.

Pieke spreekt in het boek over een grotendeels goedaardig autoritair regime, dat draagvlak creëert en zijn macht consolideert door individuele burgers relatief veel vrijheid toe te staan eigen keuzes te maken, maar hard optreedt tegen groepen die de macht van de partij uitdagen. Overigens is Pieke tijdens openbare bijeenkomsten strenger dan in zijn boek; dan vergelijkt hij de rol van de CCP met het fascisme. Niet in de zin van een rassenideologie zoals de Nazi’s hadden, maar met de nadruk die wordt gelegd op assertiviteit jegens binnen- en buitenlandse critici van het regime, het voortdurend aanjagen van nationalistische en patriottistische tendensen in de samenleving en slachtofferschap gebaseerd op de geschiedenis. Hij spreekt dan zelfs over een Chinees streven naar Lebensraum, een claim op basis van historische rechten op gebieden zoals de Zuidchinese-Zee.

Wensdenken

Het boek is opgebouwd rond de vijf belangrijkste heersende misvattingen over China die volgens Pieke in het westen leven en meestal door wensdenken zijn ingegeven. De hoofdstukken dragen als titel niet de vraag, maar Piekes antwoord: waarom de communistische partij aan de macht zal blijven; de economie van China zal blijven groeien, maar niet voor eeuwig; vrijheid zonder universele mensenrechten; waarom Taiwan, Tibet en Xinjiang niet onafhankelijk kunnen worden en niet slechts een Chinese eeuw (over de multipolaire wereldorde).

Het eerste hoofdstuk is het best geschreven en onderbouwd en geeft de lezer het meeste inzicht over het China van nu. Het hoofdstuk over de economie vond ik het minst onderbouwd, maar dat zal ik de cultureel antropoloog Pieke niet kwalijk nemen. Ik begrijp dat dit onderwerp niet in de opzet van dit boek kon ontbreken.

Maatschappelijk debat

Pieke heeft het boek naar eigen zeggen geschreven om het werk van Chinaspecialisten in het midden van het publieke debat te plaatsen. Hij verwijt veel van zijn collega’s een ‘professionele bijziendheid’, waarbij zij zich teveel laten leiden door fascinatie voor het land en te weinig kijken naar de grote vragen waar politiek, bedrijfsleven en burgers antwoord op behoeven.

Ik weet niet of dat waar is, het gaat misschien op voor Chinaspecialisten in het wetenschappelijke veld, maar in ieder geval niet voor iedere Chinadeskundige. Met zijn boek levert Pieke een knap staaltje werk met veel stof tot nadenken, onderbouwde inzichten en voldoende verwijzingen voor wie meer wil lezen. Uiteraard primair bedoeld voor wie China beter wil leren begrijpen uit professionele of persoonlijke belangstelling en wil inspelen op de kansen en bedreigingen die China biedt. Pieke lijkt zich in de conclusie bovendien direct tot de Chinese leiders te richten als hij stelt dat de toenemende repressie in de afgelopen vier jaar contraproductief is en veel verworvenheden teniet doet. Hij sluit af met de verzuchting: ‘Is het niet tijd de teugels van de macht te laten vieren in plaats van aan te halen?’

Meer informatie over China, een gids voor de 21^ste eeuw van prof. Frank Pieke of het boek bestellen kan hier.