Poetin stelt Chinese leiders voor een dilemma

Na wekenlange opbouwende spanning heeft de Russische president Vladimir Poetin de afgelopen 48 uur in hoog tempo een aantal escalerende beslissingen genomen. Het is oorlog, al weten we nog niet waar Poetin precies op uit is. Zitten we naar een beperkte invasie te kijken, een complete bezetting of moet het eindspel nog beginnen?

Het is verleidelijk te denken dat China gezien de lauwe reacties uit Beijing op de Russische hand is. Maar het ligt genuanceerder dan dat. Ik zal proberen de ui van zijn rokken te ontdoen om bij de kern te komen.

 

De relatie met Oekraïne

China is de belangrijkste handelspartner van Oekraïne. Zo gek is dat ook weer niet, want voor veel landen is China dat. De wederzijdse handel omvat ruim 15 miljard dollar per jaar. Dat is niet uitzonderlijk veel. Dat neemt niet weg dat Oekraïne voor China best belangrijk is. Zo betrekken de Chinezen veel voedsel uit Oekraïne; het leeuwendeel van wat China nodig heeft aan snijmais (veevoer voor de varkensfok) komt daar bijvoorbeeld vandaan.

Ook op defensiegebied is er een Chinese afhankelijkheid van Oekraïne. Vlak de Chinese ingenieurs niet uit, maar sommige technologische hoogstandjes zijn niet zo eenvoudig te evenaren (of kopiëren). Zo leunt de Chinese wapenindustrie zwaar op Oekraïense scheepsmotoren en vliegtuigmotoren voor straaljagers.

Oekraïne speelt ook een rol in het Chinese Gordel en Weg Initiatief (de Nieuwe Zijderoute). China investeert in en leent aan de Oekraïne om infrastructurele werken te realiseren, die dan weer vaak door Chinese bouwbedrijven worden uitgevoerd. Vorig jaar zomer nog tekenden beide landen een BRI-investeringsmemorandum. De Oekraïense president Volodymyr Zelinsky noemde Oekraine toen de brug tussen Europa en China.

 

De relatie met Rusland

Die is al jaren goed. Ook van Rusland is China de grootste handelspartner. Maar de handelsstromen tussen deze twee grote landen is met 146 miljard dollar per jaar ruim acht keer groter dan die tussen China en Oekraïne.

Dat komt vooral door olie en gas. Rusland is hofleverancier van China op het gebied van energie. Voor zijn energiezekerheid kan China niet zonder Rusland. Andersom kan Rusland niet zonder de gestage stroom yuans.

Tijdens de Olympische Winterspelen bevestigden de leiders Xi Jinping en Poetin nog eens de goede relatie tussen hun landen, spraken van een grenzeloze strategische samenwerking (waarschijnlijk figuurlijk gebruikt, in ieder geval door Xi) en sloten nog eens een nieuw contract voor nog meer Russisch gas.

 

De Chinese reactie

Op de veiligheidsconferentie in München had de Chinese minister van buitenlandse zaken Wang Yi vorige week nog gezegd dat hij geloofde in een vreedzame oplossing op basis van de Minsk-akkoorden en dat China hecht aan de souvereiniteit, onafhankelijkheid en territoriale integriteit van alle landen, inclusief die van Oekraïne.

En terwijl Poetin zijn troepen opdracht gaf op te rukken, zei China's ambassadeur bij de VN-Veiligheidsraad op hetzelfde moment dat hij nog mogelijkheden zag voor een vreedzame oplossing. Het lijkt er dus op dat China overvallen is door de gebeurtenissen of in ieder geval de snelheid ervan.

 

Op de dagelijkse persbriefing van het Chinese ministerie van buitenlandse zaken riep woordvoerdster Hua Chunying alle partijen op terughoudendheid te tonen, om te voorkomen dat de situatie verder uit de hand loopt. Zij ontweek de vraag of Xi tevoren door Poetin op de hoogte was gebracht van zijn voornemen het leger in te zetten.

Hua weigerde donderdagochtend Chinese tijd over een invasie te spreken. Dat is niet omdat China de realiteit niet erkent, maar woorden doen ertoe in deze situatie. Als er sprake is van een 'beperkte invasie' in (delen van) de Donbas, is dat een minder grote crisis dan een 'volledige invasie' die (grote delen van) heel Oekraïne betreft. Het is de Chinezen een doorn in het oog dat westerse regeringen direct over een invasie spraken. In de ogen van Beijing wordt daarmee olie op het vuur gegooid en verkleint het de kans op een wapenstilstand als Rusland bepaalde doelstellingen heeft bereikt, zoals het onder controle brengen van de oostelijke delen Donetsk en Loehansk of de gehele Donbas.

 

Dat is een echo van de afgelopen weken, want Beijing vindt dat het westen medeschuldig is aan het uit de hand lopen van deze crisis. De Chinese leiders zullen niet ontkennen dat Poetin de eerste zet heeft gedaan door zijn troepen naar de Oekraïense grens te dirigeren, maar zij (h)erkennen de Russische vrees voor omsingeling door de VS en zijn bondgenoten. In China's ogen hebben westerse landen, de VS voorop, Poetins blufpoker om veiligheidsconcessies af te dwingen beantwoord door hem net zolang uit te dagen totdat hij het enige deed waar het westen werkelijk voor terugdeinst: militair geweld.

De Chinese overheid had al eerder de naar schatting 6.000 landgenoten in Oekraïne opgeroepen een noodvoorraad aan te leggen. Donderdag kwam de oproep voorlopig niet naar buiten te gaan en als dat toch nodig is jezelf kenbaar te maken als Chinees, door bijvoorbeeld een Chinese vlag zichtbaar op de auto te voeren. Blijkbaar vreest Beijing dat hun burgers kunnen worden verward met Russen uit het Verre Oosten die Aziatische trekken hebben.

 

De rol van de Verenigde Staten

Washington zond nadat Poetin zijn troepen de grens overstuurde verschillende signalen uit richting China. Enerzijds werd de retoriek over het monsterverbond van autocratieën herhaald, in lijn met de strategie om de hegemonische strijd met China te framen als een strijd tussen democratie en autocratie.

Aan de andere kant riep het Witte Huis China op om zijn invloed jegens Rusland in te zetten om Poetin te bewegen zijn veldtocht in Oekraïne te stoppen. Dat is een begrijpelijke, maar interessante ontwikkeling. De VS en China liggen zelf op ramkoers en de communicatie en samenwerking is tot een minimum teruggebracht. Deze crisis maakt duidelijk dat beide grootmachten elkaar soms broodnodig hebben. In de Oekraïne-crisis, maar evengoed op dossiers als Noord-Korea, Iran of klimaatverandering. 

 

Ondertussen in Taiwan

Veel politici en analisten in het westen wijzen erop dat China belangstellend toekijkt hoe de wereld reageert op de Russische agressie, vanwege de ambitie Taiwan met het moederland te 'herenigen'. Mogelijk zou Beijing het momentum zelfs gebruiken om binnenkort Taiwan binnen te vallen, nu de Europese Unie, de VS en de NAVO hun handen vol aan Rusland hebben.

Daar valt wel het een en ander op af te dingen. Eigenlijk weet China al sinds 2014 hoe de hazen lopen: nadat Poetin de Krim innam werd hij geconfronteerd met sancties, maar niemand was -net zoals nu- bereid Oekraïne militair bij te staan. China heeft die annexatie altijd afgekeurd, maar die heeft evenmin de relaties met Rusland beschadigd.

Je kunt er ook andersom naar kijken: dat China Rusland met zijn historische aanspraken over hereniging van de Donbas niet onvoorwaardelijk steunt kan net zo goed als aanwijzing worden gezien dat een invasie van Taiwan op afzienbare termijn niet op tafel ligt. Xi heeft trouwens de komende tijd wel wat anders aan zijn hoofd, met het cruciale partijcongres in oktober.

 

Het grotere plaatje

Naast allerlei praktische kwesties als handel, voedsel- en energiezekerheid en veiligheid, gaat het indirect ook over hogere belangen van de Volksrepubliek. Wat moeten China's leiders precies denken van Poetins retoriek over autonomie van de Donbas, het steunen van separatisten in een ander land, het oversteken van andermans grens en bezetten van zijn territoir of afgedwongen regime change? 

China heeft altijd gepredikt dat regeringen zich moeten onthouden van bemoeienis met binnenlandse aangelegenheden van andere landen. Dat wil het graag zo houden als het gaat over Hong Kong, Tibet, Xinjiang, Binnen-Mongolië of (in Beijings ijzeren logica dat het hier een binnenlandse kwestie betreft) Taiwan. Laat staan dat het zijn burgers in deze regio's op ideeën brengt over zelfbeschikking en autonomie.

China wil bovendien de lidstaten van de Europese Unie niet van zich vervreemden. Het ging net zo goed om wat ruimte te creëren tussen het rabiate anti-Chinese beleid van Washington en de meer pragmatische houding in de EU-hoofdsteden. Poetins avonturisme in Oekraïne reanimeert de NAVO en zet Bidens onwillige bondgenoten weer keurig in het transatlantische gelid. Nu onvoorwaardelijk voor Rusland kiezen zou de wereld in twee blokken kunnen verdelen en dan is die door Beijing gevreesde koude oorlog een feit.

 

Beijings dilemma

De huidige situatie is een potentieel mijnenveld voor Beijing. Beijing zal proberen de kool en de geit zoveel mogelijk te sparen, maar dat lijkt haast onmogelijk.

Er ontstaat een interessant krachtenspel. Als China teveel op de hand van Poetin blijft, verzwakt het zijn positie ten aanzien van het westen, riskeert het een tweedeling in de wereld en blijft over met de zwakste van de grote wereldmachten als partner. En wil Xi zijn oude vriend Poetin wel uit de wind houden, als hij zich door hem verraden voelt door acties die lijnrecht tegen het Chinese belang ingaan?

Grijpt Washington deze kans om samen met China Poetin te sensibiliseren? Dat kan het alleen van China vragen als het tot een begin van normalisatie van de betrekkingen leidt. Dat moet hoognodig toch een keer gebeuren, maar het politieke klimaat was er in Washington niet naar. Onder druk wordt alles vloeibaar; de huidige crisis dwingt tot geopolitiek zelfonderzoek in Beijing en Washington. De vraag is: wie durft zich als verantwoordelijke grootmacht te gedragen nu Rusland de wereld in brand dreigt te zetten?

 

Nu je hier toch bent: op mijn blog vind je de achtergronden bij het nieuws en ontwikkelingen in China. Lezen is gratis. Maar je kunt mij wel helpen mijn werk te blijven doen door vrijwillig een donatie te doen via PayPal. Voor de mensen die dat al deden: bedankt!

donderdag 24 februari 2022